Sprawność narządów artykulacyjnych i aparatu oddechowego mają ogromny wpływ na prawidłową wymowę. Realizacja każdej głoski wymaga innego układu artykulacyjnego i innej pracy mięśni.
Od ruchomości mięśni narządów artykulacyjnych zależy wyrazistość i dokładność artykulacji. Podczas wymawiania poszczególnych dźwięków mowy część ruchomych artykulatorów porusza się. Ruchy te muszą być bardzo dokładne, tzn. powinny być wykonane w ściśle określony sposób oraz w danym miejscu jamy ustnej. Wymaga to wielkiej precyzji w odczuwaniu położenia artykulatorów i w poruszaniu nimi.
Ćwiczenia narządów artykulacyjnych mają na celu wypracowanie zręcznych
i celowych ruchów języka, warg, podniebienia. Dziecko musi mieć wyczucie danego ruchu
i położenia poszczególnych narządów mowy (kinestezja).
Mówienie jest nierozłącznie związane z oddychaniem. Inaczej oddychamy w trakcie spoczynku (oddychania statyczne) i inaczej w trakcie mówienia (oddychanie dynamiczne). Podczas spoczynku oddychamy nosem: wdech i wydech są niemal zrównoważone co do długości trwania. Natomiast w trakcie mówienia oddychamy przede wszystkim ustami: szybki i krótki wdech nosem, długi i powolny wydech ustami.
Prawidłowe oddychanie powinno ułatwiać artykulację. Celem ćwiczeń oddechowych jest:
– wzmocnienie i wykorzystanie siły mięśni oddechowych,
– zwiększenie pojemności płuc,
– wyrobienie oddechu przeponowego,
– rozróżnienie fazy wdechu i wydechu,
– wyrobienie umiejętności pełnego, szybkiego wdechu i wydłużenia fazy wydechowej,
– mówienie tylko na wydechu,
– dostosowanie długości wydechu do czasu trwania wypowiedzi,
– uświadomienie siły strumienia wydychanego powietrza,
– zsynchronizowanie pauz oddechowych z treścią wypowiedzi.
Ćwiczenia rozwijające motorykę narządów artykulacyjnych i kształtujące prawidłowy tor oddechowy mogą stanowić, obok ćwiczeń fonacyjnych (głosowych), słuchowych, ogólnej sprawności motorycznej, ćwiczeń poszczególnych funkcji psychicznych: uwagi, pamięci oraz ćwiczeń spostrzegawczości, integralną część etapu właściwego w terapii. Wówczas
w zależności od uwarunkowań, które występują u konkretnego pacjenta, i od rodzaju zaburzenia mowy, rozbudowuje się lub zawęża określone partie ćwiczeń. Z drugiej zaś strony w podstawowym zakresie ćwiczenia te znajdują się we wstępnej części terapii. W takiej postaci mogą także stanowić podstawę ćwiczeń przeprowadzanych w ramach profilaktyki logopedycznej.
W ramach profilaktyki ćwiczenia te powinni wykorzystywać nie tylko nauczyciele
i logopedzi, lecz także rodzice do pracy z dziećmi w domu. Wskazane niżej ćwiczenia powinny być wykonywane bardzo dokładnie i bez pośpiechu. Zaleca się ich wykonywanie codziennie, przez 5-10 minut. Wskazane jest wykonywanie ćwiczeń przed lustrem tak, aby dziecko najpierw mogło zobaczyć prawidłowy wzór ułożenia artykulatorów, a następnie go naśladować i wykonać samodzielnie. Niezbędna jest wizualna kontrola przy uzyskiwaniu precyzji wykonania. W odniesieniu do pacjentów dziecięcych ćwiczenia te powinny przybrać formę zabawy.
Poniżej przedstawiam propozycje ćwiczeń do wykonywania z dziećmi. Każde z nich należy wykonywać dokładnie, powoli i powtórzyć około 5 razy.
Ćwiczenia języka:
– wypychanie językiem policzków,
– unoszenie języka za górne zęby i cofanie go do podniebienia miękkiego,
– liczenie górnych zębów czubkiem języka przy szeroko otwartych ustach,
– kląskanie językiem (konik),
– ”malowanie” językiem podniebienia przy szeroko otwartych ustach,
– naprzemienne unoszenie języka za górne i dolne zęby przy szeroko otwartych ustach.
Ćwiczenia warg:
– szerokie otwieranie i zamykanie ust,
– cmokanie, gwizdanie,
– parskanie,
– zasłanianie dolną wargą dolnych zębów, górną – górnych,
– nabieranie i utrzymywanie przez kilka sekund powietrza w policzkach,
– naprzemienne rozciąganie warg w uśmiechu i ściąganie ich w dzióbek.
Ćwiczenia żuchwy:
– opuszczanie i unoszenie żuchwy,
– przesuwanie żuchwy w lewo i w prawo,
– naśladowanie ruchów żucia.
Ćwiczenia podniebienia miękkiego:
– naśladowanie kasłania,
– naśladowanie głośnego chrapania,
– wymawianie sylab i logotomów ze spółgłoskami zwartymi tylnojęzykowymi, np. ka, ko, ku, ga, go,gu, akka, okko, ukku, agga, oggo, uggu.
Ćwiczenia oddechowe:
– puszczanie baniek mydlanych,
– chuchanie na zimne ręce,
– zdmuchiwanie świeczki,
– dmuchanie na płomień świecy (tak, aby płomień ”tańczył”),
– liczenie od 1 do 5 na jednym wydechu.
Bibliografia:
Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1996.
Podstawy neurologopedii, pod red. T. Gałkowskiego, E. Szeląg, G. Jastrzębowskiej, Opole 2005.
Styczek I., Logopedia, Warszawa 1979.